Bibliotheek » De Speelwagen » 1948 » No. 2 » pagina 33-37
Eerder verschenen in 'De Speelwagen',
3e jaargang,
1948,
No. 2,
pagina 33-37.
Uitgave: Historische Genootschappen in Hollands Noorderkwartier.
Auteur: Prof. Dr Willibrord Lampen.
In het wapen van de provincie en van vele gemeenten wemelt het van leeuwen. Het tegenwoordige wapen
van Noord-Holland is gespleten. de linker helft (heraldisch rechts) heeft in goud een leeuw van rood
(heraldisch keel), getongd en genageld van blauw (azuur); de andere helft, in blauw twee boven elkaar
geplaatste, gaande en aanziende leeuwen van goud, vergezeld van vijf liggende blokken van hetzelfde,
waarvan twee bij de bovenrand, twee in het midden en een aan de voet van het schild. Dit laatste stuk
is het oude wapen van West-Friesland, dat ongeveer 25 jaar geleden aan het oude Hollandse wapen is
toegevoegd. Tot 1840 waren Noord- en Zuid-Holland verenigd en hadden hetzelfde wapen: in goud een leeuw
van rood, getongd en genageld van blauw. De Hollandse graven voerden dit wapen sinds de Kruistochten.
Volgens sommigen was dit ter herinnering aan de Leeuw van Juda, zoals de Verlosser genoemd werd, wiens
graf men wilde bevrijden uit de macht der Turken of Saracenen. Volgens anderen namen de middeleeuwse
vorsten soms het wapen over van een overwonnen vijand en zo zou de graaf van Vlaanderen, Filips van de
Elzas, dit leeuwenwapen hebben overgenomen van een koning van Albanië, die de kruisvaarders
verslagen hadden.
Van Vlaanderen kwam die leeuw naar Brabant, Gelre, Holland en Friesland. Maar een Belgisch schrijver
zegt, dat de oude Franken al de leeuw als wapendier hadden en wel als zinnebeeld van hun kracht en
liefde tot de vrijheid, waarmede zij de Romeinen ten slotte dwongen de bezette streken te verlaten.
Wij willen niets afdingen op de vrijheidsliefde onzer voorouders, maar merken alleen op, dat de Bulgaren
evenals Noord- en Zuid-Nederland ook de leeuw in hun wapen voeren. Zou deze laatste soms uit Bulgarije
komen? Men vindt de leeuw, evenals de adelaar en de griffioen, reeds op zeer oude monumenten van
Klein-Azië en de zinnebeeldige betekenis ervan komt ook voor in werken als de Physiologus en
andere symbolische boeken uit het Oosten. Bulgarije kon dus zijn leeuw gemakkelijk uit Klein-Azië
importeren en het is waarschijnlijk, dat hij daar vóór de Kruistochten zijn intrede deed.
Maar voor ons land hebben we geen enkel bewijs daarvoor. De oudste leeuwen in het Westen komen voor op
de graftombe van Godfried Plantagenet en op het schild van Arnold van Briens en Koenraad van Thuringen
en op oude zegels onzer landsheren, maar niet vóór de Kruistochten. Het leeuwenzegel
van Filips van de Elzas, gehecht aan een oorkonde voor de abdij Ter-Duinen, dateert van 1162. Het is
het oudste zegel met een wapen erin. Olivier van Wree beweert wel, dat Robert de Fries ook een leeuw
in Zijn zegel had, dat aan een oorkonde van 1072 hing, maar tegenwoordig houdt men vrij algemeen, dat
dit zegel vals is.
Doch toegegeven, dat Philips van de Elzas het eerst met een leeuw zegelde, daaruit volgt nog niet, dat
het edele dier niet reeds prijkte op schilden of schabrakken van vroegere graven, hetzij van Brabant
of Limburg of andere Lotharingse landen. Hoe het ook zij, de Hollandse leeuw is niet ouder dan de
Kruistochten en misschien onafhankelijk van de Vlaamse leeuw. De Hollandse leeuw werd met toevoeging
van zwaard en pijlenbundel, zinnebeeld der Unie van Utrecht, het wapen der Verenigde Provinciën
en de zogenaamde Statenvlag, die in 1650 echter van kleur verwisselde: gele leeuw op veld van rood.
Het Hollandse wapen bleef echter onveranderd.
Hetzelfde wapen voert Vlaardingen. Ursem dito, maar de leeuw is omziende afgebeeld. Spanbroek voert in
zilver een leeuw van rood, Oudkarspel in rood een leeuw van zwart. Dit is eigenlijk een wapenkundige
fout, want de kleur van een figuur mag niet op een andere kleur rusten, maar alleen op metaal, dus op
goud (geel) of zilver (wit), zoals in de wapens van Nieuwe-Niedorp en Oude-Niedorp. Nieuwe-Niedorp
voert een gevierendeeld wapen: 1 in zilver een klimmende leeuw van rood, 2 en 3 van blauw, 4 van zilver.
Dit wil zeggen, dat deze drie kwarten geen figuur of stuk dragen, maar alleen uit kleur of metaal
bestaan. Oude-Niedorp heeft 1 van blauw, 2 en 3 van goud, 4 in blauw een leeuw van goud. De twee
laatstgenoemde gemeenten waren vroeger verenigd, vandaar hun overeenkomst in het gemeentewapen.
Noord-Scharwoude heeft in goud een leeuw van zwart (heraldisch sabel), rood getongd, houdende in de
voorpoten een staaf van zwart. In de rechter (heraldisch linker) bovenhoek van het schild vergezeld
van een schildje eveneens in goud een leeuw van zwart, rood getongd, maar zonder staaf.
Opmeer vertoont op losse grond een dorboom, waartegen ter weerszijden een leeuw opklimt, alles van
goud. Limmen heeft een gevierendeeld wapen: 1 en 4 in zwart een leeuw van zilver, 2 en 3 in zilver
een leeuw van zwart. Onlangs vroeg mij iemand naar de afleiding van het woord Limmen. De eerste
lettergreep, die in de plaatsnamen Limal, Limelette, (misschien ook in Limburg?) te herkennen is,
doet denken aan Litmala (van hlido, heuvel of berg, en mala, verzamelplaats, zoals in
Rosmalen). Verschuere denkt aan linde, zodat Limburg, stad in België, eigenlijk Lindenburg zou
zijn. Doch wij dwalen af. Terug naar de leeuwen.
Ilpendam voert een wapen, gevierendeeld: 1 en 4 in goud een leeuw van zwart, 2 en 3 in goud een leeuw
van rood. Callantsoog heeft in zilver een van goud gekroonde, omgewende leeuw van rood. Wieringen
vertoont in zijn doorsneden wapen: 1 in blauw een W, ter weerszijden vastgehouden door een klimmende
leeuw, alles van goud; 2 van blauw, beladen met twee zwemmende rotganzen van goud. Zaandijk heeft vier
kwartieren: 1 en 4 in zilver een leeuw van rood, 2 en 3 in rood een leeuw van zilver. De leeuwen in
kwartier 1 en 3 zijn omgewend. Volgens T. van der Laars, Nederlandsche Heraldiek, waaruit wij
een en ander ontlenen, komt het wapen van Koog-aan-de-Zaan van dat van de vroegere banne Westsanen en
Crommenie, die het overnam van de banheer Jan van Beaumont, broer van graaf Willem III. Koog voert thans
een wapen, doorsneden: 1 in rood twee toegewende leeuwen van zilver; 2 in zilver twee dito's van rood.
Krommenie echter heeft nu in zilver vier leeuwen: 1 en 4 van rood, 2 en 3 van zwart. Heemskerk voert
in blauw een leeuw van zilver, Haarlemmerliede in blauw een leeuw van goud. Variatie genoeg. Uitgeest
toont een wapen gevierendeeld: 1 en 4 in goud een leeuw van rood, 2 en 3 in goud een leeuw van zwart.
Eigenaardig is het wapen van Texel, dat in goud twee toegewende leeuwen van rood heeft, staande op de
dwarsbalk van een omgekeerd anker. Wormerveer heeft geen wormen, maar vier leeuwen: 1 en 4 in rood een
leeuw van zilver, 2 en 3 in zilver een leeuw van rood, waarvan 1 en 3 omgewend. In het wapen van Aalsmeer
houdt de rode leeuw in blauw een kronkelende aal in zijn voorste klauwen.
Meer gecompliceerd zijn de wapens van Castricum en Beverwijk. Het eerste is gevierendeeld: 1 en 4 in
blauw een klimmende leeuw van goud, getongd van rood; 2 en 3 in zilver drie opkomende aren uit een
grond, alles van groen. Beverwijk heeft in goud onder de barensteel van blauw vier leeuwen: 1 en 4
zwart, getongd en genageld van rood; 2 en 3 van rood, getongd en genageld van blauw. Daarbij nog een
schildhoofd van rood beladen met drie leliën van zilver en een golvende schildvoet, golvend
gedwarsbalkt van vier stukken blauwen zilver. Bijna te veel van het goedel Zuid-Scharwoude: in goud
een rood getongde leeuw van zwart. Gelijkt enigszins op dat van Noord-Scharwoude, zoals Westzaan op
Zaandijk, die dezelfde kleuren en leeuwen hebben, maar in andere volgorde. Winkel heeft twee leeuwen:
1 en 4 in blauw een leeuw van goud, doch 1 omgewend; 2 en 3 van goud, zonder leeuw. Lisse heeft in
goud een halve klimmende leeuw van blauw, maar nu komen we al in Zuid-Holland terecht.
Ten slotte zij opgemerkt, dat de leeuw niet alleen zinnebeeld van dapperheid en moed is, maar volgens
het dierenepos ook van edelmoedigheid, zoals uit zijn naam daar blijkt, want hij heet koning Nobel.
Deze deugd zij niet het monopolie van het „edele Brabant”, dat ook de koning der dieren
in zijn schild voert, maar van alle Leeuwendalers.
Prof. Dr Willibrord Lampen
De tekenaar C. Druif, die bovenstaande tekeningen heeft vervaardigd, vraagt waarom er in het Westfriese 5 blokjes voorkomen.
Klik hier voor meer Westfriese woorden en uitdrukkingen.