Bibliotheek » De Speelwagen » 1948 » No. 2 » pagina 33-37

Leeuwen in Noord-Holland

Eerder verschenen in 'De Speelwagen', 3e jaargang, 1948, No. 2, pagina 33-37.
Uitgave: Historische Genootschappen in Hollands Noorderkwartier.
Auteur: Prof. Dr Willibrord Lampen.

In het wapen van de provincie en van vele gemeenten wemelt het van leeuwen. Het tegenwoordige wapen van Noord-Holland is gespleten. de linker helft (heraldisch rechts) heeft in goud een leeuw van rood (heraldisch keel), getongd en genageld van blauw (azuur); de andere helft, in blauw twee boven elkaar geplaatste, gaande en aanziende leeuwen van goud, vergezeld van vijf liggende blokken van hetzelfde, waarvan twee bij de bovenrand, twee in het midden en een aan de voet van het schild. Dit laatste stuk is het oude wapen van West-Friesland, dat ongeveer 25 jaar geleden aan het oude Hollandse wapen is toegevoegd. Tot 1840 waren Noord- en Zuid-Holland verenigd en hadden hetzelfde wapen: in goud een leeuw van rood, getongd en genageld van blauw. De Hollandse graven voerden dit wapen sinds de Kruistochten. Volgens sommigen was dit ter herinnering aan de Leeuw van Juda, zoals de Verlosser genoemd werd, wiens graf men wilde bevrijden uit de macht der Turken of Saracenen. Volgens anderen namen de middeleeuwse vorsten soms het wapen over van een overwonnen vijand en zo zou de graaf van Vlaanderen, Filips van de Elzas, dit leeuwenwapen hebben overgenomen van een koning van Albanië, die de kruisvaarders verslagen hadden.
Van Vlaanderen kwam die leeuw naar Brabant, Gelre, Holland en Friesland. Maar een Belgisch schrijver zegt, dat de oude Franken al de leeuw als wapendier hadden en wel als zinnebeeld van hun kracht en liefde tot de vrijheid, waarmede zij de Romeinen ten slotte dwongen de bezette streken te verlaten.
Wij willen niets afdingen op de vrijheidsliefde onzer voorouders, maar merken alleen op, dat de Bulgaren evenals Noord- en Zuid-Nederland ook de leeuw in hun wapen voeren. Zou deze laatste soms uit Bulgarije komen? Men vindt de leeuw, evenals de adelaar en de griffioen, reeds op zeer oude monumenten van Klein-Azië en de zinnebeeldige betekenis ervan komt ook voor in werken als de Physiologus en andere symbolische boeken uit het Oosten. Bulgarije kon dus zijn leeuw gemakkelijk uit Klein-Azië importeren en het is waarschijnlijk, dat hij daar vóór de Kruistochten zijn intrede deed. Maar voor ons land hebben we geen enkel bewijs daarvoor. De oudste leeuwen in het Westen komen voor op de graftombe van Godfried Plantagenet en op het schild van Arnold van Briens en Koenraad van Thuringen en op oude zegels onzer landsheren, maar niet vóór de Kruistochten. Het leeuwenzegel van Filips van de Elzas, gehecht aan een oorkonde voor de abdij Ter-Duinen, dateert van 1162. Het is het oudste zegel met een wapen erin. Olivier van Wree beweert wel, dat Robert de Fries ook een leeuw in Zijn zegel had, dat aan een oorkonde van 1072 hing, maar tegenwoordig houdt men vrij algemeen, dat dit zegel vals is.
Doch toegegeven, dat Philips van de Elzas het eerst met een leeuw zegelde, daaruit volgt nog niet, dat het edele dier niet reeds prijkte op schilden of schabrakken van vroegere graven, hetzij van Brabant of Limburg of andere Lotharingse landen. Hoe het ook zij, de Hollandse leeuw is niet ouder dan de Kruistochten en misschien onafhankelijk van de Vlaamse leeuw. De Hollandse leeuw werd met toevoeging van zwaard en pijlenbundel, zinnebeeld der Unie van Utrecht, het wapen der Verenigde Provinciën en de zogenaamde Statenvlag, die in 1650 echter van kleur verwisselde: gele leeuw op veld van rood. Het Hollandse wapen bleef echter onveranderd.
Hetzelfde wapen voert Vlaardingen. Ursem dito, maar de leeuw is omziende afgebeeld. Spanbroek voert in zilver een leeuw van rood, Oudkarspel in rood een leeuw van zwart. Dit is eigenlijk een wapenkundige fout, want de kleur van een figuur mag niet op een andere kleur rusten, maar alleen op metaal, dus op goud (geel) of zilver (wit), zoals in de wapens van Nieuwe-Niedorp en Oude-Niedorp. Nieuwe-Niedorp voert een gevierendeeld wapen: 1 in zilver een klimmende leeuw van rood, 2 en 3 van blauw, 4 van zilver. Dit wil zeggen, dat deze drie kwarten geen figuur of stuk dragen, maar alleen uit kleur of metaal bestaan. Oude-Niedorp heeft 1 van blauw, 2 en 3 van goud, 4 in blauw een leeuw van goud. De twee laatstgenoemde gemeenten waren vroeger verenigd, vandaar hun overeenkomst in het gemeentewapen. Noord-Scharwoude heeft in goud een leeuw van zwart (heraldisch sabel), rood getongd, houdende in de voorpoten een staaf van zwart. In de rechter (heraldisch linker) bovenhoek van het schild vergezeld van een schildje eveneens in goud een leeuw van zwart, rood getongd, maar zonder staaf.
Opmeer vertoont op losse grond een dorboom, waartegen ter weerszijden een leeuw opklimt, alles van goud. Limmen heeft een gevierendeeld wapen: 1 en 4 in zwart een leeuw van zilver, 2 en 3 in zilver een leeuw van zwart. Onlangs vroeg mij iemand naar de afleiding van het woord Limmen. De eerste lettergreep, die in de plaatsnamen Limal, Limelette, (misschien ook in Limburg?) te herkennen is, doet denken aan Litmala (van hlido, heuvel of berg, en mala, verzamelplaats, zoals in Rosmalen). Verschuere denkt aan linde, zodat Limburg, stad in België, eigenlijk Lindenburg zou zijn. Doch wij dwalen af. Terug naar de leeuwen.
Ilpendam voert een wapen, gevierendeeld: 1 en 4 in goud een leeuw van zwart, 2 en 3 in goud een leeuw van rood. Callantsoog heeft in zilver een van goud gekroonde, omgewende leeuw van rood. Wieringen vertoont in zijn doorsneden wapen: 1 in blauw een W, ter weerszijden vastgehouden door een klimmende leeuw, alles van goud; 2 van blauw, beladen met twee zwemmende rotganzen van goud. Zaandijk heeft vier kwartieren: 1 en 4 in zilver een leeuw van rood, 2 en 3 in rood een leeuw van zilver. De leeuwen in kwartier 1 en 3 zijn omgewend. Volgens T. van der Laars, Nederlandsche Heraldiek, waaruit wij een en ander ontlenen, komt het wapen van Koog-aan-de-Zaan van dat van de vroegere banne Westsanen en Crommenie, die het overnam van de banheer Jan van Beaumont, broer van graaf Willem III. Koog voert thans een wapen, doorsneden: 1 in rood twee toegewende leeuwen van zilver; 2 in zilver twee dito's van rood. Krommenie echter heeft nu in zilver vier leeuwen: 1 en 4 van rood, 2 en 3 van zwart. Heemskerk voert in blauw een leeuw van zilver, Haarlemmerliede in blauw een leeuw van goud. Variatie genoeg. Uitgeest toont een wapen gevierendeeld: 1 en 4 in goud een leeuw van rood, 2 en 3 in goud een leeuw van zwart.
Eigenaardig is het wapen van Texel, dat in goud twee toegewende leeuwen van rood heeft, staande op de dwarsbalk van een omgekeerd anker. Wormerveer heeft geen wormen, maar vier leeuwen: 1 en 4 in rood een leeuw van zilver, 2 en 3 in zilver een leeuw van rood, waarvan 1 en 3 omgewend. In het wapen van Aalsmeer houdt de rode leeuw in blauw een kronkelende aal in zijn voorste klauwen.
Meer gecompliceerd zijn de wapens van Castricum en Beverwijk. Het eerste is gevierendeeld: 1 en 4 in blauw een klimmende leeuw van goud, getongd van rood; 2 en 3 in zilver drie opkomende aren uit een grond, alles van groen. Beverwijk heeft in goud onder de barensteel van blauw vier leeuwen: 1 en 4 zwart, getongd en genageld van rood; 2 en 3 van rood, getongd en genageld van blauw. Daarbij nog een schildhoofd van rood beladen met drie leliën van zilver en een golvende schildvoet, golvend gedwarsbalkt van vier stukken blauwen zilver. Bijna te veel van het goedel Zuid-Scharwoude: in goud een rood getongde leeuw van zwart. Gelijkt enigszins op dat van Noord-Scharwoude, zoals Westzaan op Zaandijk, die dezelfde kleuren en leeuwen hebben, maar in andere volgorde. Winkel heeft twee leeuwen: 1 en 4 in blauw een leeuw van goud, doch 1 omgewend; 2 en 3 van goud, zonder leeuw. Lisse heeft in goud een halve klimmende leeuw van blauw, maar nu komen we al in Zuid-Holland terecht.

Ten slotte zij opgemerkt, dat de leeuw niet alleen zinnebeeld van dapperheid en moed is, maar volgens het dierenepos ook van edelmoedigheid, zoals uit zijn naam daar blijkt, want hij heet koning Nobel. Deze deugd zij niet het monopolie van het „edele Brabant”, dat ook de koning der dieren in zijn schild voert, maar van alle Leeuwendalers.

Prof. Dr Willibrord Lampen

De tekenaar C. Druif, die bovenstaande tekeningen heeft vervaardigd, vraagt waarom er in het Westfriese 5 blokjes voorkomen.

West-Friesland
Oud & Nieuw (2000)
André Volten uit Andijk (1925)

West-Friesland
toen en nu
1.7 Oterleek, schiereiland in de Heerhugowaard

West-Friesland
toen en nu
14.7 De Rijndijk onder Wognum

Weblog Uit en Thuis
12-12-2018: Het Westfriese landschap verandert in een snel tempo