Bibliotheek » De Speelwagen » 1949 » No. 12 » pagina 356-360

De vergelijkende trap in Westfriese zegswijzen

Eerder verschenen in 'De Speelwagen', 4e jaargang, 1949, No. 12, pagina 356-360.
Uitgave: Historische Genootschappen in Hollands Noorderkwartier.
Auteur: J. Roselaar.

Wij, Westfriezen, hebben evenzeer als andere mensen behoefte, onze beweringen op een of andere wijze kracht bij te zetten, en, afgescheiden van de hebbelijkheid (evenals die anderen) daarvoor soms stuitende krachttermen te gebruiken, voegen we aan ons commentaar versterkingen toe, die speciaal Westfries zijn. Ongeacht, dat iets mooi is, is iets erg mooi, maar behalve nog verlegen mooi en ook ontzettend mooi. Ofschoon verlegen in geen van zijn beide mij bekende betekenissen¹ aanbevelenswaardig voorkomt, wordt „verlegen” gebruikt als vergrotende trap. Behalve echter „ontzettend” mooi, enzovoort, kan het ook bar mooi of verskrikkelijk mooi, jerubel mooi, enorm en zelfs prachtig mooi zijn. Deze „vergrotende trap” past voor nagenoeg elk bijvoegelijk naamwoord, natuurlijk met variaties, en in sympathie met bastaardvloeken is speciaal een vrouw of meisje soms goslillijk en een of ander mens alle... verveulend.² We zijn daar al aan gewend en het valt ons niet eens meer Op.³

Maar rechtuit vermakelijk worden we soms, als we ons speciaal Westfriese uitbreiding geven aan het gebruik der vergelijkende trap. Het A.B.⁴ zegt: zo klaar als een klont, maar niemand weet wat „een klont” is. In de kop van Noord-Holland hebben we van deze vergelijkingen een voorraad zo groot en soms zo uitgesproken „typisch”, dat ik niet kan nalaten er een groepje op te delven. Ziehier wat ik verzamelde.

Arm: zo arm as Job is half A.B., Wfr. is: zo arm as 'n stien en euphemistisch „zo kaal as 'n luis”.
Bang: zo bang as 'n hónd, as 'n wezel, ook: zo bang as 'n wicht.
Bitter: zo bitter as gal (misschien ook A.B.).
Blij: zo blaid as blik.⁵
Blauw: speciaal bij afsnoeren adem: zo blauw as potlood.
Dicht: (dicht op elkaar) zo dicht as heer óp 'n bejst.
(gesloten van structuur) zo dicht as lever.
(zwijgzaam) zo dicht as 'n pot.
Dik:
Dom: zo dik as olie, zo dik as troet.
Donker: zo dóm as 'n eend, zo dóm as 't achterend van 'n koe, of: van 'n varken.
Dood: zo dónker as de nacht. zo dóod as 'n pier.⁶
Doof: zo douf as 'n kwartel, zo douf as 'n toethoorn.
Druk: zo drok as ' n baasie mit ien klant.
Dronken: zo drónken as 'n steertmolen, as 'n kanón.
Droog: zo droug as bien, zo droug as kurk, of: as gort.
Dun: speciaal van ontlasting: zo dun as water.
versleten: zo dun as 'n dubbeltje. (dit laatste ook voor overdreven zuinig, gierig)
Eerlijk: zo eerlijk as goud.
Fijn: zo fain as gemalen póppestr... (in verband met godsdienstigheid).
Flauw: in de zin van zouteloos: zo fleeuw as 'n nochter kalf.
Gaaf: zo gaaf as 'n klok, as 'n eiken plank.
Gaar: zo gaar as butter. Dit laatste ook in de zin van tot op de draad versleten van stoffen.
Gauw: zo gauw as water. Soms met schertsende toevoeging: dat stil staat.
Geel: zo geel as goud. In ongunstige zin: zo geel as saffraan.
Gezond: zo gezond as 'n vis.
Glad: (slim) zo glad as 'n eel.
(glimmend) zo glad as 'n bikkel, as 'n spiegel.
Glimmend: zo glimmend as 'n peerdekeutel in de maneskain.
Goed: zo goed as de weg; zo goed, je kinne wel over' em loupe.
Groen: zo groen as gras.
Goor: zo goor as pis.
Groots: zo gróosk as 'n hen mit ien pul; as 'n skelig varken op z'n gezicht; as 'n zeug mit dartien bigge. Ook: zo gróosk as poesie.
Gruizig: zo gruizig as 'n wintervarken.⁷
Hard: zo hard as aizer. In de betekenis van: een dikke huid hebbend: zo hard as 'n spaiker.
Helder: zo helder as glas; euphemistisch: as koffiedik.
Hongerig: zo hóngerig as 'n peerd.
Hoog: zo houg as de Westertoren (welke wordt er niet bij gezegd).
Hol: zo hol of 'k in twej dage niks had hew.⁸
Kant: zo kant as poesie (ook: zo mooi as poesie, speciaal, in 't algemeen, tegen kinderen).
Klaar: zo klaar as de dag (als „een klont” is ongebruikelijk).
Koud: zo koud as ais, as 'n bótje, as 'n kikkert, as 'n stien.
Krank: in de zin van breekbaar: zo krank as papier.
Lelijk: zo lillijk as de nacht.
Lek: zo lek as ' n mandje, zo lek as' n temes.
Lekker: in de zin van zich gezond voelen: zo lekker as kip.
Licht: weinig wegend: zó licht as hop.
Lomp: zo lómp as 'n olifant.
Loof: (vermoeid) zo louf as 'n hónd, zo louf as 'n maaier.
Lui: (slaperig): zo lui as poesie.
(weinig werklust bezittend) zo lui as 'n varken.
Mager: zo mager as brandhout; zo mager as 'n hek. Ook: zo mager, ze kin wel brande.
Mak: zo mak as 'n hen.
Mooi: zo mooi, je kaike je d'r héel op.⁹
Muitig: zo muitig as 'n matroos mit 'n maand gagie. ¹⁰
Naakt: in de zin van arm: zo naakt as 'n rot.
Nodig: zo nodig as bróod.
Onschuldig: zo onskuldig as 'n pasgeboren kind.
Oud: zo oud as de weg nej Rome.
Recht: zo recht as 'n keers.
Rood: (van urine) zo róod as bier.
(gelaatskleur) zo rood as 'n biet, as vuur, as 'n kalkoense haan.
Rot: zo rot as 'n mispel.
Scheef: zo skeif as 'n skietskuit.
Schoon: (gereinigd) zo skóon ds zullever (zilver).¹¹
Schurft: zo skurftig as 'n hónd.
Slap: zo slap as 'n vaatdoek (ook voor dronken).
Slaperig: zo slejpig as 'n kat.
Slecht: (van karakter): zo slecht as katoen van 'n cent 'n el.
Smerig: (vuil) zo smerig as 'n varken.
Sterk: zo sterk as 'n peerd (van gestel).
Stijf: zo staif as 'n stok, as 'n staak, as 'n bord.
Stil: zo stil as 'n muis.
Stom: in de zin van dom: zo stóm as 'n eend.
Stomp: zo stómp as 'n tang.
Taai: zo taai as swoord, as leer, zo taai as hóndeleer.
Tam: zo tam as 'n ezel.
Vast: (zeker) zo vast as 'n huis.
Vet: zo vet as spek. Van een of ander dier: zo vet as 'n slak.¹²
Vol: zo vol as mud.
Vrij: zo vrai as 'n veugel in de lucht.
Wijs: zo wais as 't sk..thuis te Bremen, dat viel van waizighaid omver.
Wild: in de zin van onstuimig, onbekookt: zo wild as hooi.
Wit: (bleek) zo wit as karremelk, zo wit as 'n doek.
Zacht: zo zacht as zai (zijde).
Zat: (vermoeid) zo zat as uitgespogen spek.¹³
Ziek: zo ziek as 'n krab.
Zoet: zo zoet as 'n neut.
Zuur: zo zuur as eek.
Zuiver: zo zuiver as goud.
Zout: zo zout as pekel'ering.
Zwart: zo swart as de nacht, ten opzichte van kleren, etc. zo swart as 'n turf (Turk), as mórtje.¹⁴
Tenslotte: waarachtig: zo verachtig as God.

De volksmond weet meestal prachtig te beelden, ook al zijn we de zin van het beeld soms glad vergeten. Allerlei kleuren komen in de vergelijkende trap voor, niet paars. Wat is pimpelpaars? Wees voorzichtig: niet „paars als een pimpel”. Maar paars als gevolg van het „pimpelen” d.w.z. een „pimpel” (een oud model wijnglas) omkiepen. Het slaat dus op de fysionomie van een dronkaard, die we op z'n Westfries; soms zelfs zien als „pimpelpaars mit dónderwolkies”!

O, die taal!

J. Roselaar

1 Betekenis: verlegen 1e de algemeen bekende, dus schuchter, 2e door lang liggen waardeloos geworden, „vermoogd” (van hout) „vermat” (van wol) „vergleden” (door gleedjjes (gaaltjes) zonder waarde van stoffen).
2 De bastaardvloek heeft de omgangstaal „verrijkt” met allerlei uitdrukkingen in de rang van accentversterking: hoe is 't godsmogelijk, de godganse dag, etc.
3 Wij zijn zo vrij dit te betwijfelen! (Red.)
4 A.B. = Algemeen Beschaafd (Nederlands).
5 Blik. Onder „blik” verstaat men de visjes, die 's zomers in de zonneschijn boven 't water springen. Zegswijze: het blikt, verwant met de electr. ontladingen in zomernacht, het blikt of blikkert.
6 Ws. verbasterd uit: zo dood als Pierlala, uit het bekende lied „de dood van Pierlala”.
Nog is Wfr.: zo blejk, 't leek Pierlala wel!
7 Gruizig: weinig kieskeurig. Wintervarken wijst op de noodzaak, biologisch gezien, van het varken, om 's winters niet te kieskeurig te zijn.
8 Hol: een leeg gevoel in de maag. „As je lang niet ete, wor je hol!”
9 Zich ergens heel op kijken, zich de ogen er verblind op kijken. Anders: „'t wordt heel voor m'n ogen!” Feit. een geheel.
10 Muitig, pruimig kijken is schalks kijken. Plat kijken is blij kijken. Er zijn in het Wfr. 20 manieren van kijken.
11 „Schoon” is alleen bekend in de zin van goed gereinigd. Als aesthetische kwalificatie is het „blommetaal”, stadhuiswoord dus.
12 Dus „slakvet”. Enkele van bovenstaande laten zich omkeren (brandmager) en sommige verschijnen dan weer als A.B.: stokstijf, kaarsrecht, broodnodig, ijskoud.
13 Het „ge”-voorzetsel blijft in bepaalde gevallen behouden.
14 De duivel.

Weblog Binnendijks
13-5-2012: Eindelijk: vrouwenboek gepresenteerd!

Stukkies uit Skroivendevort
2015 (nummer 4)

De Westfriese Molens
Molen Ceres
Broekerhaven

Weblog Uit en Thuis
1-12-2016: Het Westfries als meest bedreigde dialect van Nederland