Archivering » West-Friesland toen en nu » Deel 7. Sporen van strijd » pagina 10-13

7.2 Monument Spijtbroekstoren in Enkhuizen

Ter verdediging van de stad

Aan het einde van de Paulus Potterstraat in Enkhuizen steekt in een grasveldje een cirkelvormig bouwwerk iets boven het maaiveld uit. Het geeft de plaats en de omtrek aan van de Spijtbroekstoren. Tegen de aanpalende woning is een informatie bord bevestigd dat de geschiedenis van dit lage, ronde monument beschrijft.

Gezicht op de plaats waar, in 1984, de fundamenten van de Spijtbroektoren werden blootgelegd.
We kijken in de richting van de straat van het Spaans Leger. (Foto TM)

Prent van de Opstand van het Kaas- en Broodvolk die plaatsvond in de jaren 1491/92 naar aanleiding van een belastingverhoging. De opstand van de verarmde Kennemer en West-Friese boeren versnelde in Enkhuizen de bouw van de Spijtbroekstoren. (RAA)

In 1984 vierde de Vereniging Oud Enkhuizen in het toenmalige Waagmuseum haar veertigste verjaardag met een tentoonstelling van Enkhuizer stadsplattegronden. De bijzondere aandacht voor de oude stadsplattegrond en de toevallige sloop van een huis in datzelfde jaar vormden de aanloop naar het ontdekken van de restanten van de wal-toren. Die was ooit in de stadsmuur van Enkhuizen opgenomen en had bij zijn bouw al de naam Spijtbroekstoren gekregen.

Kaas en brood

Toen aan het einde van de 15de eeuw de Hoekse en Kabeljauwse Twisten geleidelijk aan verflauwden, kwamen de Enkhuizers alsnog tot het besef dat de verdediging van hun stad was achtergebleven. Aan de zeezijde was voor de havens wel veel aandacht geweest en daar ontstonden steeds weer nieuwe plannen. Maar de lage aarden omwalling aan de landzijde kon niet voldoende bescherming meer bieden. Toen dan ook in deze contreien nog één keer een strijd opvlamde van het platteland tegen de steden, de opstand van het Kaas- en Broodvolk, begon de stad haar omwalling te versterken. De opstand van het Kaas- en Broodvolk in 1492 was een wanhoopsactie van vertwijfelde boeren die vanuit Kennemerland en West-Friesland naar de steden optrokken.

Omstreeks 1720 tekende Jacobus Stellingwerff (1676-1727) d' Blaeuwe Poort tot Enkhuysen zoals deze omstreeks 1590 moet zijn geweest. Deze eerste stenen poort van Enkhuizen ontstond in 1428. (WFA)

Daar dachten ze de veroorzakers te vinden van hun armzalige leefomstandigheden. Ze droegen banieren mee met afbeeldingen van kaas en brood er op. De verontrustende verhalen uit Alkmaar en Hoorn over deze opstandelingen versnelden de strategische aanpassingen van de Enkhuizers. Eén van de maatregelen was de bouw van een verdedigingstoren op de hoek van het oude grachtenstelsel. Het gebied waar dat gebeurde, heette toen al vele jaren Spijtbroek. Die naam sloeg op een aanval van de inwoners van Stede Broec in 1425. Als aanhangers van de Hoekse partij, die Jacoba van Beieren steunde, waren deze Stede Broecers, verborgen in hooischuiten, de stad genaderd. De Enkhuizers merkten hen op, een stevig gevecht volgde, maar de aanval werd afgeslagen.

In 1869 schilderde Cornelis Springer (1817-1891) de Spijtbroeksburgwal. Ondanks de naam ligt de burgwal niet bij de gelijknamige toren, maar maakt hij deel uit van de vergroting van de stad die na 1590 plaatsvond. De oude toren raakte toen overbodig en werd gesloopt. (Pc)

De nieuwgebouwde toren kreeg de naam Spijtbroekstoren. Hij werd opgenomen in de lage omwalling en ruim vijftig jaar later in de nieuwe stadsmuur. Na de grote stadsuitbreiding rond 1600 dienden de toen overbodige toren en muur nog slechts als steengroeve voor de snel groeiende handelsstad.

Rond stuk muurwerk

De tentoonstelling in 1984 en de sloop van een huis precies op de plaats waar de Spijtbroekstoren moet hebben gestaan, waren de aanleiding om ter plaatse een onderzoek in te stellen. Het resultaat was dat ruim onder het maaiveld een rond stuk muurwerk van een meter dik werd gevonden. De plaats en de vorm kwamen helemaal overeen met de toren op de vogelvluchtkaart die de Enkhuizer cartograaf Waghenaer in 1577 getekend had.

De Oude Gracht lag vóór 1590 langs de toenmalige vestingwal van Enkhuizen. De witte brug in het verschiet gaat rechts naar de plek waar de Spijtbroekstoren heeft gestaan. (Foto TM)

Een commissie werd gevormd en in overleg met de gemeente kwam men tot de conclusie dat opgraven niet verantwoord zou zijn. Maar met het zichtbaar maken van de contouren en de plaatsing van een informatiebord kon de kennis van de stadsgeschiedenis op een fraaie manier vergroot worden.

Kaart van Enkhuizen vóór de vergroting van 1590-1600, naar een kaart van Lucas Jansz Waghenaer uit 1577. Uit de kaart blijkt dat de Spijtbroekstoren, die zich in de westelijke vestingwal bevond (op de kaart bóven), eigenlijk een rondeel was: een ronde toren met de opening naar de stadszijde waarachter men zich kon verschuilen. Omstreeks 1560 werd de toren in de nieuwe stadsmuur opgenomen. (WFA)