Bibliotheek » West-Friesland toen en nu » Deel 15. Sport en spel » pagina 4-7

15.1 Papegaaischieten op kerkplein Sint Maarten

De oudste sportclub van West-Friesland?

Op het voormalige kerkplein van Sint Maarten aan de Hoge Buurt vond in de 16de eeuw iedere maandag na Pinksteren een schietwedstrijd plaats ter ere van de patroonheilige van het dorp. Het schieten met een boog of geweer was van oorsprong een militaire aangelegenheid. Het leger zou de eerste sportvereniging kunnen worden genoemd, maar dan gaat men voorbij aan het feit dat soldaten zich in het leger niet uit liefhebberij, maar beroepshalve in het schieten moesten bekwamen. De vroegste vrijwillige schietverenigingen ontstonden in de 14de eeuw en staan bekend als ‘schuts’.

Gezicht op het kerkplein van Sint Maarten omstreeks 1900 (Niestadt-fotocollectie Zijper Museum, Schagerbrug)

Het schut was een broederschap van rijke burgers die zich een wapen konden veroorloven en ook de tijd hadden zich met de ‘wapenhandelinge’ bezig te houden. In de 14de eeuw vertegenwoordigde het aantal leden van het schut ongeveer het aantal mannen dat een stad aan de graaf van Holland kon leveren als deze ten strijde wilde trekken.

Gezicht op het kerkplein van Sint Maarten in 2010. (Foto TM)

Zes zwanen

In 1338 bijvoorbeeld telde Medemblik 225 weerbare mannen, Enkhuizen 160, Grootebroek 115 en Hoorn 70.

Het klassieke model van de kruisboog dateert uit de 14de eeuw. (Pc)

De graaf maakte soms ook gebruik van zijn West-Friese manschappen. Zo schonk hij de schutters van Grootebroek als dank voor bewezen diensten vanaf 1424 ieder jaar zes zwanen als prijs bij het jaarlijkse papegaaischieten. Het schut zorgde weliswaar voor rust en orde in de stad, maar de meeste stadsbesturen waren er toch niet gerust op dat er zich een groep geoefende schutters binnen de poorten bevond. Om het broederschap beter te kunnen reguleren, gaf men hen zogeheten schuttersbrieven.
Met een schuttersbrief kreeg de organisatie erkenning en ontving ook bepaalde privileges. Maar de brief legde tevens vast dat de schutters gehoorzaamheid aan het stadsbestuur en de schout verschuldigd waren. Het schut werd daarmee de voorloper van de latere burgerschutterij.
De oudst bewaard gebleven West-Friese schuttersbrief dateert volgens kroniekschrijver Dirk Burger van Schoorel uit 1519 en was bestemd voor het schut Sint Maarten in het gelijknamige Sint Maarten (gemeente Harenkarspel). De meest interessante passages betreffen de regels over het jaarlijkse papegaaischieten.

Soldaten met een hellebaard en een voetboog uit een Frans getijdenboek uit de 14de eeuw. (Pc)

Kunstvogel

Het papegaai- of vogelschieten was een wedstrijd waarbij men met een hand-, kruis-, of voetboog een kunstvogel van een ongeveer tien meter hoge mast moest schieten. Deze discipline is waarschijnlijk ontstaan uit de jacht. In vroeger tijd schoot men fazanten uit de bomen waarin deze dieren 's nachts gewoonlijk sliepen. In Sint Maarten schoot men uitsluitend met handbogen op de vogel. Iedere deelnemer kreeg zes pijlen en de uiteindelijke winnaar mocht zich koning noemen. Hij dronk de rest van het jaar accijnsvrij bier en hoefde ook niet meer mee te betalen aan de maaltijden die het schut organiseerde. De schuttersbrief vermeldde verder dat het bekijken van de wedstrijden op eigen risico geschiedde.

De winnaar van de wedstrijd werd koning en mocht dat jaar bijvoorbeeld een zilveren vogel dragen als rangonderscheidingsteken. Hij moest het kleinood zelf laten maken. (Pc)

Degene die door een pijl verwond zou raken, had geen recht op schadevergoeding of smartengeld. Omstreeks 1580 kregen alle mannelijke ingezeten van een stad schuttersplicht. Er was geen plaats meer voor andersoortige schietverenigingen. Het aloude schut verdween of ging op in de nieuwe organisatie.
Doordat de schutterij overstapte op het gebruik van geweren, ging de traditie van het papegaai schieten met bogen allengs verloren. In West-Friesland was de schietwedstrijd omstreeks 1600 verworden tot een soort kermisvermaak, vrijwel uitsluitend georganiseerd door herbergiers.

Gezicht op het kerkplein van Sint Maarten in 2010. (Foto TM)

Schieten als recreatie

De Franse tijd maakte een einde aan de burgerschutterij. In enkele steden werden na circa 1820 weliswaar schutterijen heropgericht, maar de militaire betekenis was ondergeschikt geworden aan de recreatieve. Zo ontstonden uit schutterijen veel muziekkorpsen en schietverenigingen, zoals schietvereniging Neerlands Burgerwacht in Hoorn en de handboogschietvereniging Sint Sebastiaan (1824) in Alkmaar.
Waarschijnlijk maakte deze laatste vereniging, net als de stedelijke schutterij, gebruik van de grote paal die zich in het midden van de 19de eeuw op het Doelenveld bevond. In 2010 zijn hiervan de zeer zware funderingen opgegraven onder dit plein in de Kaasstad. De traditie van het papegaaischieten wordt door enkele schuttersgilden in Limburg en Brabant nog steeds in ere gehouden onder de naam wipschieten. Alleen de ‘koning der koningenwedstrijd’, die jaarlijks door de Kruisboogbond (1951) wordt georganiseerd, herinnert in naam nog enigszins aan het eeuwenoude schieten op de vogel.

Het schieten naar de vogel werd in de 17de eeuw door herbergiers of de burgerschutterij georganiseerd. Pieter Gijsel (1641-1691) schilderde het evenement omstreeks 1660. (Pc)

Vierkant 2012
West-Fries talent
Auke Bonsma

Weblog Uit en Thuis
13-11-2018: Kolhorn, schilderachtig dorp aan Wad en Waard

Westfries Biografisch Woordenboek
Menger-Oversteegen, Truus
(1923-2016)

West-Frieslands
Oud & Nieuw (1988)
Het Kadaster, een bescheiden hulp voor genealogen