Bibliotheek » Westflinge » 2006 » 31 mei

Rembrandt zette Hoornse in tuchthuis

Westflinge
De rubriek Westflinge richt de schijnwerper op het verleden van West-Friesland met een actuele aanleiding. Vandaag de relatie van Rembrandt met West-Friesland.
(Eerder verschenen in het Noordhollands Dagblad, woensdag 31 mei 2006.)

Door Ed Dekker

HOORN – Geertje Dircx, de huishoudster van Rembrandt, heeft enige jaren in Hoorn gewoond. Zij was de vrouw die gedurende vijf jaar was opgesloten in het tuchthuis in Gouda. Dat was het werk van Rembrandt.

Geertje Dircx was in november 1634 in Zwaag getrouwd met Abraham Claesz uit Hoorn. Blijkens de afkondiging van de huwelijksgeboden woonde zij aan het Oude Noord (nu Grote Noord). Omstreeks 1640 verhuisde Geertje Dircx naar Ransdorp. Vanuit dit dorp kwam zij in contact met Rembrandt. Als weduwe kwam zij bij hem in dienst.
Het nieuwe nummer van Historisch West-Friesland schenkt aandacht aan Rembrandt en zijn relatie met Hoorn. Onder de kop ‘De Hoornse Rembrandts’ doet historicus John Brozius verslag van een zoektocht door de archieven. Hij haakt hiermee in op alle publiciteit rond de schilder.
Rembrandt van Rijn is vierhonderd jaar geleden geboren. Het jaar 2006 is uitgeroepen tot Rembrandtjaar, met allerlei activiteiten.

‘Moerijaenshooft’

Aan het Oude Noord in Hoorn woonde Geertje Dircx in een kapitaal pand, ter waarde van 5000 gulden. Dit huis heette het ‘Moerijaenshooft’. Het is verkocht in 1635. Geertje Dircx kwam, vermoedt John Brozius, toen in dienst bij de lutherse houthandelaar Pieter Lammertsz Beets. Die woonde aan de Oude Doelenkade.
Het gezin van Beets telde minstens drie kinderen. Geertje heeft ongeveer vijf jaar gewerkt bij de houthandelaar. Zij vertrok rond 1640 naar Ransdorp. Daar woonde zij in bij haar broer Pieter. Vanuit Ransdorp kwam Geertje in aanraking met Rembrandt.
Rembrandt van Rijn werd in juli 1606 in Leiden geboren. Hij trouwde in 1634 met Saskia van Uylenburgh. Ze schonk hem vier kinderen, van wie alleen Titus volwassen werd. Saskia overleed in 1642 aan tbc. In ditzelfde jaar voltooide Rembrandt ‘De Nachtwacht’.

Op grote voet

In zijn artikel schetst John Brozius het leven van Rembrandt. De schilder leefde op grote voet en dat bracht hem in ernstige problemen. Hij was genoodzaakt in 1656 een deel van zijn inboedel, zijn huis en een groot deel van zijn verzameling schilderijen, prenten, tekeningen en rariteiten te veilen.
Met zijn toenmalige levensgezellin Hendrickje Stoffels en zijn zoon Titus begon hij een kunsthandel.
Geertje Dircx was als huishoudster aangenomen door Saskia van Uylenburgh. Dat gebeurde enkele jaren voor de dood van Saskia. Rembrandt en de Uylenburghs, zijn schoonfamilie, stonden op gespannen voet met elkaar, zo geeft Brozius aan. Zij meenden dat hij de bruidsschat van Saskia verbraste.
Het wantrouwen nam verder toe toen bleek dat Rembrandt en Geertje meer voor elkaar waren dan een eerzame weduwnaar en een betamelijke huishoudster.
De komst van Hendrickje Stoffels in het huishouden van Rembrandt maakte alles anders voor Geertje Dircx. Het werd haar duidelijk dat zij haar plaats als eerste vrouw was kwijtgeraakt en kon vertrekken. Zij had eerder kostbare sieraden van Saskia gekregen en was niet van plan die terug te geven. Volgens haar had zij die van Rembrandt gekregen in het licht van hun aanstaand huwelijk.
Rembrandt moest zien te voorkomen dat Geertje de sieraden zou verkopen. Anders waren de rapen met zijn schoonfamilie helemaal gaar. Toch verpatste zij enkele sieraden. Rembrandt was woedend en liet haar opnemen in het tuchthuis van Gouda.
Daar werd zij ziek. Na vijf jaar kon een vriend van haar familie Geertje vrij krijgen. Later woonde Geertje enige tijd in Edam. Zij is overleden in 1656.

Schilderijen

John Brozius belicht in Historisch West-Friesland ook enkele andere aspecten van de relatie tussen Rembrandt en Hoorn. Hij noemt het niet waarschijnlijk dat een welgestelde burger van Hoorn zich heeft laten portretteren door Rembrandt. Er waren wel inwoners van Hoorn die in de zeventiende en achttiende eeuw een schilderij van hem in bezit hadden, concludeert Brozius na uitgebreid archiefonderzoek. Een van hen was de Hoornse wijnkoper mr. Coenraet Pampoes, kerkenraadslid van de lutherse gemeente Hoorn.
Slechts vier van de circa twintig belangrijke schilderijenverzamelingen die Hoorn in de achttiende eeuw kende, waren verrijkt met een Rembrandt. Zelfs mr. Dirck van Foreest uit Hoorn, een van de rijkste Nederlanders en bezitter van 119 schilderijen, bezat geen werk van de meester.
Het achtste nummer van Historisch West-Friesland telt 28 pagina's en bevat diverse artikelen over uiteenlopende aspecten van de geschiedenis van de regio. Het blad is een project van Uitgeverij Peter Sasburg te Midwoud. Het nieuwe nummer is vanaf morgen op veel plaatsen in Noord-Holland verkrijgbaar, in boekhandels en supermarkten. Een exemplaar kost 4,95 euro.
‘Studiekop van een jonge vrouw’, circa 1645. De persoon op dit portret van Rembrandt van Rijn is hoogstwaarschijnlijk de Hoornse huishoudster Geertje Dircx. Zij nam in de jaren veertig van de zeventiende eeuw haar intrek bij de schilder.
Huidige verblijfplaats van dit werk onbekend.

Weblog Uit en Thuis
6-9-2018: Westfrieslandprijs 2018 voor Stichting Johannes Bos

Westfrieslandspel
Dialectvraag

Weblog Uit en Thuis
17-2-2014: Het voorjaar kondigt zich aan!

Westfries Biografisch Woordenboek
Butter, Floris
(1886-1966)