Westfries Genootschap » Geheimen van de dijk » Hoofdstuk 2 Enkhuizen (18e eeuw): Indringers uit het Verre Oosten

Hoofdstuk 2 Enkhuizen (18e eeuw): Indringers uit het Verre Oosten

Samenvatting verhaal
Waarom ligt dat schip zo diep, denkt Volkert. En wat zijn die glibberbeestjes in de dijk?
Als Volkert met zijn vader terug komt van de haringvangst op de Zuiderzee verspert een grote Oost-Indiëvaarder de ingang van de haven van Enkhuizen. Inderdaad, maar wat ligt dat schip toch diep. Joris vertelt over de wonderlijke beestjes die het schip lek hebben gevreten. Niemand mag er over vertellen, maar Ome Teun, die over de dijk is komen aanlopen weet het wel. Hij laat ze aan Joris en Volkert zien: paalwormen! De hele dijk wordt straks aangetast door deze Indische immigrantjes!

Extra informatie
Wier en palen
Middeleeuwse dijken hadden voorland. Dat is buitendijks land, waarop de golven stuk lopen. De Zuiderzee vrat steeds meer voorland aan. Als het bijna verdwenen was, legden ze landinwaarts een nieuwe dijk aan, een ‘inlaagdijk’. Die kreeg het opgegeven gebied als voorland. Dat houdt een keer op. Toen bedachten ze een sterkere dijk, die zelf de golven opving. Aan de zeekant maakten ze een muur van opgestapeld wier (zeegras). Ervoor kwamen houten palen, die het wier bij elkaar hielden en beschermden het tegen de golfslag.

Enkhuizen, Westfriese zeehaven
Enkhuizen had een Kamer van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). De Kamer had een eigen kantoor, een werf en een pakhuis. Vanuit Westfriese zeehavens als Hoorn, Enkhuizen, Medemblik of Kolhorn voer je over Zuiderzee en Noordzee de wijde wereld in. De Omringdijk loopt door Enkhuizen. De stad had een open haven, met eb en vloed. Schippers hielden de getijden goed in de gaten. Die stonden in de Enkhuizer Almanak, die nog steeds bestaat. Er was ook, net als nu, een kinderversie van.
Veel Westfriezen voeren voor de VOC en gingen op haringvangst of walvisvaart. Ook werkten ze in de nationale en internationale vrachtvaart. De nu uitgestorven Zuiderzeeharing werd in Enkhuizen in zout gelegd en in tonnen verpakt.

Paalworm komt!
In de 17e en 18eeeuw haalde de VOC met haar houten schepen specerijen, zijde en porselein uit Indonesië, India en China. In de tropische zeeën zweeft de teredo navalis, een soort worm met een schelpachtige kop. In Nederland kreeg het diertje al gauw de naam paalworm. Paalwormen eten hout en boren er daardoor gaten in. Ze boorden zich ook in de scheepsrompen en liften mee terug. Soms vielen de schepen, door de paalworm, al op de terugreis uit elkaar!
Op de Zuiderzee ontdekten de wormen een lekkernij: de houten palen voor de Omringdijk. Ze pasten zich aan het milieu van de Zuiderzee aan. Ze begonnen palen te eten. De dijk werd regelmatig gecontroleerd. Steeds meer palen waren aangevreten. Die konden het wierpakket niet meer beschermen. De Westfriese Omringdijk was in gevaar.
Iemand bedacht om de palenschermen te vervangen door natuursteen. Als je nu eens keien stortte als dijkbekleding? Eerst werd er een proefvak aangelegd. Dat hield het goed bij de volgende stormen. Ze haalden er zwerfkeien voor uit Drenthe. Om zoveel kilometer dijk te beschermen had je verschrikkelijk veel natuursteen nodig. Voortaan importeerden ze dat uit Duitsland, België en de Oostzeelanden. De Omringdijk kreeg een ander gezicht.

Excursie met historische vereniging
Vereniging Oud Enkhuizen
Westerstraat 158
1601 AN Enkhuizen
www.oudenkhuizen.nl

Museumbezoek
Zuiderzeemuseum Enkhuizen
www.zuiderzeemuseum.nl

* Het binnenmuseum aan de Wierdijk in Enkhuizen is gevestigd in het voormalige pakhuis van de VOC (Peperhuis) en enkele voormalige koopmanshuizen en pakhuizen. Neem contact op met het museum met de vraag om een gidsenrondleiding speciaal op de VOC gericht.
* In het buitenmuseum oude panden van rond de Zuiderzee.

Enkhuizer Almanak Museum
Havenweg 3a
Enkhuizen
www.almanak.nl

* Het museum is gevestigd vlak bij de haveningang, waar nu de 19e eeuwse sluizen liggen en de Drommedaris staat. Het vertelt de geschiedenis van de almanak, die schippers o.a. gebruikten voor het navigeren en de weersvoorspellingen. Het heeft ook een educatief programma, dat te downloaden is vanaf de website, met in de hoofdrol Krassie het kauwtje uit de Enkhuizer Kinderalmanak, dat op de oude botter van Teuntje, in de Rommelhaven van Enkhuizen woont. Het programma speelt zich in het havengebied af.

Het Flessenscheepjesmuseum Enkhuizen
Zuiderspui
Enkhuizen
www.flessenscheepjesmuseum.nl

Het Flessenscheepjesmuseum heeft een presentatie vol flessenscheepjes, die gemaakt werden door zeelui, o.a. van de VOC. Maar het gebouw waarin het is gevestigd is ook de moeite waard. Het is een spuihuisje. In het gebouw is een ophaalbare zware schuif die de oude binnenhaven van Enkhuizen kon afsluiten. Het is gebouwd op de Omringdijk, die hier door Enkhuizen loopt.

Westfries Museum
Rode Steen 1
1621 CV Hoorn
www.westfriesmuseum.nl

* Het museum biedt veel over de VOC en de scheepvaart van vroeger.

Bataviawerf
Oostvaardersdijk 01-09
8242 PA Lelystad
www.batavia.nl

* Op de scheepswerf wordt in traditionele stijl aan replica's van historische schepen gewerkt. De Batavia (VOC) ligt voor de wal en is de bezichtigen, het oorlogsschip de Zeven Provinciën is in aanbouw. (2012)