Westfries Genootschap » Publicaties » Omringdijk » Verhaal v/d maand » 2013 » januari
Volkert J. Nobel
De Zuiderdijk. Een verbinding over land tussen Hoorn en Enkhuizen. Onderdeel van de Westfriese
Omringdijk. Het 126 kilometer lange dijklichaam, dat West-Friesland sinds medio de veertiende eeuw
heeft beschermd tegen het zilte water van de Noordzee en de Zuiderzee. Een waker. En met succes. Op 5
november 1675 brak de waterwolf, een paar kilometer ten zuiden van Scharwoude, voor het laatst door
het dijklichaam. Een eenvoudig gedenkteken – ter plaatse op de dijk: een initiatief van het Westfries
Genootschap – herinnert er aan: 5 november 1675 – 5 november 1975 West-Friesland drie eeuwen droog,
Met dank aan de waterschappen.
In 1976, bij het vaststellen van de Monumentennota, wordt door Provinciale Staten van Noord-Holland de
behoefte uitgesproken om te komen tot een provinciale monumentenverordening. In 1983 is het zo ver. En
op 24 maart 1983 heeft de provincie Noord-Holland haar eerste provinciale monument: de Westfriese
Omringdijk, 126 kilometer lang, muur tégen het water, symbool vóór eenheid. Johan J. Schilstra,
de “vader van de Omringdijk”, ziet zijn inspanning hiertoe met succes bekroond. Hij krijgt
de steun van alle Statenleden. En zijn waarschuwende woorden, uitgesproken vóór de
stemming – “Zowel voor wat betreft de cultuurmonumenten als voor wat betreft de natuurmonumenten
is sprake van een onontkoombaar proces. Als iets eenmaal weg is, behoeven wij er niet meer over te
praten” worden met applaus onderstreept.
Zorgplicht
In den beginne was er, door de natuur geboetseerd in de luwte van een strandwal, een waddengebied waarin
water en wind vrij spel hadden. Op wat hoger gelegen kreekruggen vestigden zich de eerste mensen. Om
de voeten zo veel mogelijk droog te kunnen houden namen die bewoners de aanleg van dijkjes ter hand
en daarmee gaven zij vorm aan het gebied. Met het sluiten van de 126 kilometer lange Omringdijk kreeg
West-Friesland, veroverd op en nadien verdedigd tégen het water, uiteindelijk omstreeks 1350
zijn huidige (definitieve) “gezicht”.
Beheer èn onderhoud van dijken berustten van oudsher bij degenen die de dijk hadden gemaakt en
er voor hun bestaan afhankelijk van waren. Een zorgplicht, die later werd overgenomen door banne-,
polder- en waterschapsbesturen. Met in die besturen mannen uit het betrokken gebied. Onder hen veel
agrariërs: boeren en tuinders, voor wie het buitengebied hun werkplaats was, voor wie de natuur
weinig of geen geheimen kende en die vertrouwd waren met de grillen van het weer. En niet onbelangrijk:
die het vertrouwen hadden van hun ingelanden, de bewoners van het gebied. Na 5 november 1675 heeft de
zilte Zuiderzee (met eb en vloed) vergeefs storm gelopen tegen de Omringdijk!
Onze Omringdijk
Sinds 1 januari 2003 is er nog maar één waterschap: het Hoogheemraadschap Hollands
Noorderkwartier, dat is belast met beheer en onderhoud van de Omringdijk. Niet zo maar een dijk. Een
provinciaal monument. Maar ook een dijk die de sterkte moet houden om er zorg voor te dragen dat de
doorbraak van 5 november 1675 de laatste blìjft.
Eens klotste de zilte golven van de Zuiderzee tegen de Noordse stenen aan de voet van de Zuiderdijk.
Op 28 mei 1932 wordt de Afsluitdijk gesloten: degradeert de zilte Zuiderzee tot het zoete IJsselmeer.
Op 14 december 1976 schiet prins Claus met een ouderwets kanon de “achterdeur” van
West-Friesland open. De 27,7 kilometer lange Houtribdijk, die Enkhuizen rechtstreeks met Lelystad
verbindt. Het Markermeer verschijnt officieel op de kaart van Nederland. De Zuiderdijk is van waker,
via slaper tot dromer geworden. Golven van het Markermeer beroeren nu de Noordse stenen van de
Zuiderdijk.
Inmiddels zijn in Den Haag normen opgesteld waaraan waterkeringen moeten voldoen om het achterland
tegen overstromingen te beschermen. Normen, die zijn vastgelegd in de Waterwet van 22 december 2009.
Het IJsselmeer en het Markermeer krijgen dezelfde status als de Noordzee: die van buitenwater en de
dijken van het Markermeer worden opgewaardeerd tot primaire dijken. De Dienst Weg- en Waterbouwkunde
van Rijkswaterstaat komt – in 2001 in een uitvoerig rapport – tot de conclusie dat de
voormalige Zuiderzeedijken een goede staat van dienst hebben en er ook aan de Zuiderdijk langs het
Markermeer met enige aanpassingen kan worden volstaan om de bewoners van West-Friesland het veilig
wonen te kunnen garanderen. Maar de norm, vastgelegd in de Waterwet, krijgt als uitgangspunt een
aanname (een rekenmodel): de gevolgen van een storm met windkracht 12, die tenminste drie dagen duurt
en gepaard gaat met hevige, continue regenval.
Mishandeld monument
In 2007 zet het hoogheemraadschap de schop in de Zuiderdijk. Het provinciaal monument wordt tot
werkterrein – verboden gebied voor onbevoegden – verklaard. Bulldozers en dumpers bestormen
de dijk. Tonnen klei worden van elders aangevoerd om de dijk zowel binnen- als buitengaats te verstevigen,
Noordse stenen maken op sommige pekken plaatst voor basaltstenen en betonelementen. Historische onderdelen
in dit stuk Omringdijk – de Spuiter (1660) bij Venhuizen en de 425 jaar oude gemetselde lozingskoker
bij de Grote Molen in Schellinkhout – zijn opgeruimd.
In 2012 is de Zuiderdijk weer voor het publiek toegankelijk. Een Zuiderdijk met een ander aanzien. Het
provinciaal monument is hier en daar flink mishandeld.
Natuurlijk: een dijk dient er primair voor om de bewoners achter de dijk te beschermen tegen wateroverlast.
Maar je kunt je toch niet aan de indruk onttrekken dat het toen zittende college van Gedeputeerde Staten
– verantwoordelijk voor de beschermde status van dit stuk Omringdijk – de Monumentenverordening
in alle stilte heeft voorzien van een “nooduitgang”, waardoor de kwalificatie
“beschermd” naar omstandigheden kon worden aangepast.
Elke wil tot behoud van vele eeuwen geschiedenis, alsmede de strijdvaardigheid om deze dijk te verdedigen
tegen “beschadiging, vernieling, verplaatsing of in enig opzicht te wijzigen” zijn vooral
in de eerste jaren van het werk tot loze woorden geworden.
Johan Schilstra, de vader van de Omringdijk, is hier geen recht gedaan. En dat is jammer.
Klik hier voor meer Westfriese woorden en uitdrukkingen.