Geschiedschrijving » Westfries Biografisch Woordenboek (WBW)

Kistemaker, Jacob (Jaap) (1917-2010)

Kernfysicus en pionier op het gebied van de uraniumverrijking

Geboren te Kolhorn, boerderij ‘Landlust’ in de Groetpolder, op 23 april 1917. Zijn vader had daar een akkerbouwbedrijf. Overleden te Bilthoven op 28 mei 2010.
Jaap Kistemaker groeide op in Kolhorn, ging daar naar school en daarna naar de handelsschool te Alkmaar. In een winter bereidde hij zich voor op het universitair toelatingssexamen.

Naar Leiden
Aanvankelijk ging hij daarna in Leiden astronomie studeren, maar schakelde al spoedig over op wis- en natuurkunde. De oorlogsjaren 1940-1945 bracht hij grotendeels door in het Kamerlingh Onneslaboratorium. In mei 1945 behaalde hij zijn doctoraalexamen en rondde een half jaar later op 21 november de studie af met het proefschrift ‘Thermodynamische eigenschappen van helium rond het lambdapunt’.
In 1946 vertrok Kistemaker voor negen maanden naar Kopenhagen om daar in het Niels Bohrlaboratorium de elektromagnetische isotopenscheiding te bestuderen. Terug in Amsterdam ging hij met de opgedane kennis aan de slag. Hij slaagde erin, samen met zijn groep, een methode te ontwikkelen waarmee isotopen konden worden gescheiden en uraniumerts kon worden verrijkt tot brandstof voor kerncentrales.
In 1953 produceerde hij de eerste milligrammen verrijkt uranium. Een primeur in Europa. Belangrijk politiek resultaat hiervan was dat de Amerikanen geheimhouding van deze verrijkingstechnologie niet langer zinvol achtten. Zo kwamen isotopen voor medische en technische toepassingen beschikbaar.

De ultracentrifuge
Daarna vond hij, met assistentie van technici van Werkspoor, een apparaat uit waarmee hij wereldberoemd zou worden: de ultracentrifuge. Als maker van de splijtstof ontving hij de Krupp-energie prijs, te vergelijken met de Nobelprijs.
Hij werd nadien directeur van wat nu heet: het FOM-instituut AMOLF, voorheen: FOM-instituut voor Atoom- en Molecuulfysica. (FOM: Fundamenteel Onderzoek der Materie).

Atoomspionage
Jaap Kistemaker kwam een enkele maal in de jaren na de oorlog onder vuur te liggen. Hij zou in de oorlogsjaren gewerkt hebben bij het voor de Duitse bezetter werkende octrooibedrijf Cellastic. Maar Jacob kon die beschuldigingen steeds afdoen door aan te geven dat de directeur van het Kamerlingh Onneslaboratorium hem er heen had gestuurd om daar rond te kijken en zo een en ander op nucleair gebied op te steken. Geen spionage maar contraspionage dus.

De Jacob Kistemakerprijs
Toen Jacob Kistemaker in 1982 met pensioen ging stelde de Stichting FOM ‘de Jacob Kistemakerprijs’ in. Eens in de drie jaar wordt deze uitgereikt aan iemand die zich op natuurkundig gebied heeft onderscheiden. Na zijn pensionering bleef Jacob zijn werkplek in Amsterdam behouden. In 1991 nog, hij was toen 74 jaar, rondde hij daar zijn studie naar een nieuw type kernreactor af. Daarna hield hij zich bezig met de studie over de Chinese sterrenhemel ten tijde van de Han-dynasty. In 1997 was hij ook daar mee klaar.
Op 28 mei 2010 overleed Jacob Kistemaker in zijn woonplaats Bilthoven.

Bron:
Rien Floris, Jacob Kistemaker uit Kolhorn (1917) in WFON, 67e bundel Westfries Genootschap, p. 63 t/m 66.
Wikipedia: Jacob Kistemaker

Gegevens aangeleverd en samengesteld door: Jaap Raat te Heiloo (2012).

Weblog Uit en Thuis
2-3-2020: Tiende Schipper-Oosterkerkprijs voor Theaterkerk Hemels

Kroniek van
West-Friesland
Juni 1973

Stukkies uit Skroivendevort
2020 (nummer 2)

Kroniek van
West-Friesland
April 1992