De eerste vrouwelijke lector in Nederland
Marie Elise Loke, dochter van Pieter Loke (1831-1895) en Geertruida Telders (1833-1908) werd geboren op 7 april 1870 te Hoorn. Zij kwam uit een vooraanstaande familie van academici en magistraten. Haar opa van vaderskant was president van de Arrondissementsrechtbank te Breda en de opa van moeders kant was president van het hoog Militair Gerechtshof te Utrecht. Haar vader was ingenieur van Rijkswaterstaat, hij ontwikkelde het eerste plan voor de drooglegging van de Wieringermeer en was werkzaam bij het Arrondissement te Hoorn.
Lector via omwegen
Aletta Jacobs ging in Groningen in 1871 de geschiedenis in als eerste vrouwelijke studente in Nederland, Marie Elise Loke in 1907 – eveneens in Groningen – als de eerste vrouwelijke lector in Nederland. Haar weg naar dit lectoraat was gecompliceerd. In Marie's jeugdjaren was in hogere kringen het studeren voor jongens vanzelfsprekend maar voor hun zussen, meisjes als Marie, werd de leerweg gymnasium-universiteit nog ondenkbaar geacht.
Marie schreef zich in als interne leerling op de Arnhemse Kweekschool van Onderwijzeressen en behaalde in 1886, zestien jaar oud, haar diploma. Daarna haalde ze diverse aktes zoals LO Engels(1891) en LO Frans (1894) en kreeg een betrekking op een meisjesmulo in Zwolle. Ze studeerde in de avonduren door voor de akte MO-B Frans, nam zelfs verlof op om privélessen te volgen bij dr. J.J. Salverda de Grave in Leiden en behaalde zo in 1900 haar akte. Het contact met Salverda zou voor haar verdere loopbaan van grote betekenis zijn.
Marie had ontdekt dat ze nog meer in haar mars had. In 1901 maakte ze enkele studiereizen naar Frankrijk om zich te bekwamen in de voordrachtkunst en volgde dictielessen bij George Berr, acteur en toneelschrijver bij La Comédie-Française. Daarna werkte ze als lerares op het Stedelijk Gymnasium in Kampen en later op de meisjes-HBS in Den Haag. Dit waren vruchtbare jaren voor haar, zo publiceerde zij artikelen over Sainte Beuve en de Engelse schrijfster Edith Rickert.
Le roman de Tristen et Iseut
Van het grootste belang blijven haar Frans-Nederlandse literaire vertalingen zoals Le roman de Tristen et Iseut in 1903, hiervan zijn uiteindelijk zes herdrukken verschenen (de laatste in 1979). Om haar studie te voltooien ging Marie in 1906 na bemiddeling door Salverda studeren aan de Universiteit van Toulouse waar ze als eerste Nederlander in het buitenland een doctorstitel in de moderne taal behaalde. Over haar ‘met de hoogste graad’ beloonde proefschrift werden lovende recensies geschreven in Frankrijk, België en Nederland, en ook in de in Parijs verschijnende New York Herald. Al snel werd Marie uitgenodigd lid te worden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.
Sinds begin 1907 was Salverda werkzaam als hoogleraar aan de Groningse universiteit. Hij droeg Marie op grond van haar bijzondere prestaties voor als de meest geschikte kandidate voor het lectoraat in de Nieuw Franse taal en letterkunde. Het college van curatoren was huiverig een vrouw te benoemen en benaderde eerst drie heren, dit echter zonder succes. Met tegenzin gaven ze Marie de baan. Haar benoeming werd internationaal nieuws, de New York Herald schreef juichend dat de Nederlands universiteiten ‘niet langer mannenbolwerken waren’. De rector magnificus van de Rijksuniversiteit Groningen, dr. E.M. Mulder, heette Marie officieel welkom: “Met mej. Loke doet de eerste vrouwelijke docent haar intrede in het universitair onderwijs van Nederland. Onze universiteit is dus ook in dit opzicht voorgegaan en wij beschouwen het als een eer haar ook den toegang te banen tot den akademischen Katheder”.
Geliefde docent
Marie was zeer geliefd bij haar studenten, was verfijnd en vriendelijk en bewees dat geleerdheid en zachtaardigheid samen konden gaan. Studeren betekende voor haar een harmonische ontplooiing van het eigen wezen. Haar colleges werden door de studenten hoog gewaardeerd. Zij kon prachtig voordragen zoals een oud-leerling, Annie Oppenheim, (achternicht van Aletta Jacobs) in een levensschets (1916) heeft verwoord: “Hoe goed herinner ik mij den indruk, die haar voorlezen maakte, hoe stil wij allen zaten te genieten, als wilden wij vasthouden den etherische klank van haar stem, de trilling van emotie voor 't schoone, die zij op ons overbracht”.
Marie organiseerde en regisseerde ook studententoneel in Groningen. In 1910 werd: “Les femmes savantes” van Molière opgevoerd. Op het eerste gezicht voor Marie een opmerkelijke keuze omdat Molière beschreef dat vrouwen wel van alles verstand mochten hebben maar dat toch hun eerste plaats in het gezin behoorde te zijn. Of heeft ze met de benoeming tot presidente van de Groningse afdeling van de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht ‘een statement’ willen maken?
Maatschappelijk betrokken
Als eerste vrouwelijke lector voelde Marie zich verplicht zich in te zetten voor het vrouwenkiesrecht. Samen met Carry van Bruggen, Cornelia Surrier en Annie Oppenheim zat ze in de subcommissie “Letterkunde en Tooneel” die de onderdelen verzorgde voor een expositie in Amsterdam “De vrouw 1813-1913”. Zij exposeerden werken en foto's van Nederlandse schrijfsters en actrices en organiseerden voordrachten.
Marie was sterk gekant tegen geweld en oorlog. Ze vond geestverwanten in de Theosofische Vereeniging (Blavatsky loge in Den Haag) en in de vrijmetselarij (de gemengde loge Washington in Amsterdam). Tijdens de Eerste Wereldoorlog behoorde zij dan ook tot de 75 Nederlandse intellectuelen en schrijvers die in augustus 1915 een open brief aan de strijdende partijen ondertekenden waarin een beroep werd gedaan op hun gezonde verstand en hun geweten.
In 1914 werd Marie geopereerd aan een kwaadaardig kankergezwel, zij stierf op 2 februari 1916 te Groningen en is begraven in het familiegraf te Zwolle. Haar naam is in Groningen terug te vinden in de universitaire Marie Lokeprijs die jaarlijks aan veel belovend gymnasium- of vwo-leerlingen in de universitaire Marie Lokezaal wordt uitgereikt.
Bronnen:
Inge de Wilde, Een beminnelijke romaniste. Marie Elise Loke (1870-1916), de eerste vrouwelijke lector in Nederland. Groningen 1993.
Loke, Marie (1870-1916). In: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.
Marie Elise Loke de eerste vrouwelijke lector in ons land. In: Kwartaalblad Oud Hoorn juni 1993.
Marie Elise Loke, vrouw en geleerde. In: NRC 7 april 1993.
Tentoonstelling ‘De vrouw 1813 – 1913’, publicatie kenniscentrum Atria.
Gegevens aangeleverd en bewerkt door: Marga Besseling-Wester te Hem (2016).
