Smeding, Alie (1890-1938)

Omstreden en ‘vergeten’ schrijfster uit Enkhuizen

Alie Smeding wordt wel een ‘vergeten schrijfster’ genoemd. Dat is zeker niet het geval tijdens haar (korte) leven. Diverse van haar boeken zijn in die tijd zeer geruchtmakend. Alie Smeding wordt op 17 juli 1890 in Enkhuizen geboren in het gezin van Take Smeding en Aaltje Rietbergen. Zij overlijdt op 5 juli 1938 in ’s Hertogenbosch en ligt begraven op dodenakker Kovelswade te Utrecht.

Alie Smedings vader is kompasmaker en heeft in Enkhuizen een zaak in scheepsbenodigdheden. Op school wordt ze uitgelachen, ze is ‘dat domme kind’. Dominee en een ouderling duwen haar op bezoek bij het gezin nog verder naar beneden. Ze heeft weinig reden tot vreugde, alleen opstellen schrijven vindt ze wel leuk.

Zuiderzeevissers
Vooral in de winter zit de huiskamer bij de Smedings vol met Zuiderzeevissers die hun inkopen hebben gedaan en vele verhalen vertellen. Alie luistert mee, hoort stof om te schrijven genoeg en gaat dat ook doen. Voornamelijk voor zichzelf, maar soms leest ze wel eens wat voor aan de vissers die bij haar thuis op bezoek zijn. En dat wordt gewaardeerd.
Ze wil schrijven, heeft God gebeden om de gave van het schrijven, maar haar eerste verhaaltje wordt door de krant als ongeschikt teruggestuurd. Vele jaren later komen die eerste verhalen – met pentekeningen geïllustreerd – terecht in ‘Grillige schaduwen – Enkhuizer vertelsels’ (1930), een bundel met mysterieuze Enkhuizer geschiedenissen uit haar jeugd.
De tien verhalen krijgen een voorwoord mee van, dan inmiddels domineesvrouw, Alie van Wijhe-Smeding te Nieuwveen: „Zo voldoe ik dan ook eindelijk aan het verzoek de ‘Grillige Schaduwen’, die weliswaar dateren uit de aanvang van mijn schrijversloopbaan, thans gebundeld uit te geven.”
‘Het boekje is in mineur geschreven’, stelt de kritiek vast, ‘Enkhuizen is zoo te zien ten eeuwigen dage dood, zonder kans op opstanding’.

Tweede prijs
Terug naar het begin van haar schrijverscarrière: dat is in 1916 de tweede prijs voor het verhaal ‘Verdonkerd leven’ dat ze schrijft voor het christelijk geïllustreerde blad ‘De Spiegel’. De eerste prijs werd overigens niet toegekend…
Aanvankelijk wil Alie Smeding een ‘christelijke’ schrijfster worden, maar na botsingen met de christelijke bladen waar ze voor schrijft, breekt de redactie van zo’n blad met de ‘revolutionaire’ schrijfster. Die laat vervolgens het specifiek christelijke los en gaat – wellicht geprikkeld – meer realistisch schrijven dan aanvankelijk haar bedoeling was.
Dat doet ze al in haar debuutroman ‘Tusschen de golven’(1918), waarin de dochter in een vissersgezin zwanger, maar zonder man, terugkomt uit de grote stad. Dat thema kan geen genade vinden in de ogen van christelijk Nederland, ze schrijft te ‘vrij’. Alie Smeding gaat daarna haar eigen weg in de tweedelige roman ‘Menschen uit een stil stadje’ – haar doorbraak in 1920 – waarin ze schrijft over de mensen in het Enkhuizer buurtje waar ze als kind heeft gewoond. In ‘Sterke webben’ (1922) schetst ze huichelarij van de gereformeerde Enkhuizer gemeente waar ze zelf lid van is geweest.
Haar boeken verschijnen in een strak tempo, maar in Enkhuizen wordt ze steeds minder gewaardeerd. Inwoners herkennen zich in de personen in haar verhalen en zijn daar niet blij mee. Na ‘Het Wazige Land’ (1925) wordt het haar te zwaar in Enkhuizen. Ze krijgt anonieme brieven, wordt uitgescholden en een Enkhuizer boekhandel moet haar boek uit de etalage halen, vertelt ze in een interview. „Ik kon daar niet langer blijven, ben in 1926 naar Rotterdam gegaan”.

Storm rond ‘De zondaar’
De landelijke kritieken op haar boeken worden wel steeds positiever, maar dan verschijnt een jaar later in 1927 ‘De zondaar’ en barst de storm los. In deze tweedelige roman van maar liefst 730 pagina's, waar Alie Smeding vier jaar aan heeft gewerkt, vertrekt boerenzoon Dirk Hartsen uit zijn dorpje Stompetoren in de Schermer als leraar naar Amsterdam. Een ongelukkig huwelijk, een zondige relatie met een dienstmeisje, prostitutie, abortus en voorbehoedsmiddelen zijn enkele ingrediënten van dit onverbloemd opgeschreven verhaal.
Enkele kreten uit de kritieken: ‘Het geheele boek is geschreven met een vrijzinnigheid, die voor zoover wij ons herinneren, geen weerga heeft in onze litteratuur’, ‘Zelfs in het eerste en verreweg minst brutale gedeelte van haar roman maakt Alie Smeding noodeloos gebruik van ruwe woorden in verhaal en dialoog’, ‘Een onrustbarende roman’ en ‘Een onzeedelijke roman’. Zelfs het woord ‘pornographie’valt hier en daar.
Uitgever Nijgh en Van Ditmar speelt hetzelfde jaar nog in op alle reacties met een boekje van 35 pagina's onder de titel ‘Wat de pers zegt van ‘De Zondaar’ door Alie Smeding’. Citaat uit de inleiding: ‘De letterkundige beoordelingen van een roman zijn in den regel tegenstrijdig. Met ‘De Zondaar’, naturalistische roman van Alie Smeding, is dit in bijzondere mate het geval. Dit geeft ons aanleiding een prospectus verkrijgbaar te stellen, waarin een aantal goede en minder goede beoordeelingen onverkort zijn afgedrukt.’

‘Onrustige kapoenen’
Schrijver en criticus E. du Perron gaf de geschrokken critici ervan langs in een vrolijke ‘Ballade der Polderlandsche onrustige kapoenen’:

Mejuffrouw Smeding heeft het boek gebaard
Dat Polderland een noodkreet zou ontlokken.
Elk kunstman heeft er zich op blind gestaard
Om er zijn klein artikel uit te fokken.

Ook al in 1927 verschijnt bij Hollandia-Drukkerij Baarn van Johan Schwencke ‘De terreur van dagblad-critiek’, een essay van 32 pagina's naar aanleiding van de kritiek van de Haagse schrijver en journalist Henri Borel op ‘De Zondaar’.
Alie Smeding reageert zelf dat jaar in een interview met het Maandschrift voor Boekenvrienden Den Gulden Winckel: „Het is moeilijk in Holland een eerlijk boek te schrijven. Iedereen heeft zich tegen me gekeerd. Na elk boek heb ik kennissen verloren. Door het schrijven van ‘De Zondaar’, het boek dat ik schrijven moest, heb ik alles verloren en is de naam Alie Smeding erger geworden dan een gemeen woord.”

Huwelijk met ds. Van Wijhe
Na haar realistische roman ‘De zondaar’ verzoent Alie Smeding zich in 1928 met de lezers die daardoor geschokt bleken via de geschiedenis van ‘Tijne van Hilletje’ over een deugdzaam en vroom Marker meisje. Datzelfde jaar trouwt ze met de ‘rode dominee’ Marie Cornelis – Kees – van Wijhe, met wie ze in contact komt nadat hij het in een kritiek voor haar heeft opgenomen. De ruimdenkende en vrijzinnig hervormde dominee en de schrijfster vestigen zich in de pastorie van standplaats Nieuwveen (ZH).
Daar schrijft ze onder meer ‘De ontmoetingen van Rieuwertje Brand’ over een ‘afgetakelde Enkhuizensche visscher’ die gevangen zit in het web van God, duivel en drank. Haar boek ‘De domineesvrouw van Blankenheim’ verwijst naar haar eigen situatie. In Nieuwveen krijgt ze bezoek van Frans van Dam uit Alkmaar. Hij schrijft daarover in 1930 voor Nijgh en Van Ditmar het 68 pagina's tellende boekje ‘Alie van Wijhe-Smeding in haar letterkundigen arbeid’. Natuurlijk wordt daarin nog even teruggeblikt op ‘De zondaar’: ‘Na den Groten Oorlog was er, na de politieke verwikkelingen met België, geen kwestie die in Nederland de openbare mening zoo in beroering bracht, als deze moderne zedenroman. En tot in Zuid-Afrika werd er over gesproken, schreef de Volkskrant in februari 1929.’
Ook in 1932 is het weer onrustig rond de schrijfster. Het paar is dan net in standplaats Vught beland als het boek ‘Naakte waarheid’ van de domineesvrouw verschijnt. ‘Een boek dat winkelmeisjes en verpleegsters graag aan elkaar uitlenen”, aldus een recensie. Zelfs het provinciale kerkbestuur bemoeit zich met de ophef over de ‘naturalistische’ inhoud van het boek.

Sympathie Oxfordbeweging
Met de regelmaat van een klok blijven nieuwe uitgaven verschijnen tot en met ‘Bruggenbouwers’ in 1938, waarin Alie van Wijhe-Smeding haar sympathie toont voor de Oxfordbeweging (godsdienstig-ethische opwekkingsbeweging, voorloper Morele Herbewapening). Op 5 juli van datzelfde jaar overlijdt zij na een operatie op 47-jarige leeftijd in het Protestants ziekenhuis te ’s Hertogenbosch. Weduwnaar dominee Van Wijhe laat na de begrafenis een In Memoriam met de teksten van de rouwdienst in drukvorm verschijnen.

Ter nagedachtenis van de honderdste geboortedag van Alie van Wijhe-Smeding is in 1990 een optocht gehouden in Enkhuizen. Een gepland beeld en een naar haar vernoemde straatnaam zijn er nooit gekomen. In Rotterdam is wel een pad naar haar vernoemd. Op 7 juli 1988, vijftig jaar na haar overlijden, vindt de onthulling plaats van een schilderij van de schrijfster in (het inmiddels niet meer bestaande) restaurant Richards in Enkhuizen.

Een selectie uit de publicaties van Alie (van Wijhe-) Smeding:
Tusschen de golven (1918); Menschen uit een stil stadje (1920); De zondaar (1927); Het prinsesje van het groene eiland (Marker tooneelspel in drie bedrijven, 1927); Tijne van Hilletje (1928); De ontmoetingen van Rieuwertje Brand (1929); De domineesvrouw van Blankenheim (1930); Grillige schaduwen – Enkhuizer vertelsels (1930); Naakte waarheid (1932); Tusschen de mensen (1936); Bruggenbouwers (1938); Een menschenhart (1939, postuum uitgegeven).

Literatuur:
Een aantal van Smedings boeken (o.m. ‘Menschen uit een stil stadje’ en ‘De zondaar’) is in zijn geheel terug te vinden (en dus te lezen) op www.delpher.nl. Dat geldt ook voor ‘Wat de pers zegt van ‘De Zondaar’ door Alie Smeding’, ‘Alie van Wijhe-Smeding in haar letterkundigen arbeid’ en ’In Memoriam Alie van Wijhe-Smeding’ met alle teksten van de rouwdienst op zaterdag 9 juli 1938 in de Ned. Hervormde kerk te Vught.
Op de website www.dbnl.org (digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren) vindt men eveneens complete boeken, biografieën en andere teksten van/over Alie (van Wijhe-) Smeding, onder meer een door haar broer F. Smeding in 1941 geschreven in memoriam.

Verdere literatuur:
Gedachteniswoord voor AVRO 10 juli 1938 dr. P.H. Ritter jr., door P.M. Rooker, in: Steevast, uitgave Oud Enkhuizen, 1979.
Margot de Waal in Uitgelezen boeken jaarg. 3, nr. 2, ‘Alie Smeding, schrijfster uit Enkhuizen’, 1988, en in Steevast, uitgave oud Enkhuizen, pag. 25-30, 1989.
A.H. Huussen jr. in Cahiers van het Noorden XIX ‘Een vergeten schrijfster: Alie Smeding (1890-1938) in de kritiek van haar tijdgenoten’, 2009.

Bronnen:
De reeds genoemde websites, zie daar onder meer:
www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=smed001
www.dbnl.org/tekst/_gul001192701_01/_gul001192701_01_0087.php
www.cubra.nl/dodenakker/wijhe.htm
Diverse afleveringen van de Kroniek van Enkhuizen.
Eerste versie van deze biografie door Suus Messchaert-Heering.

Gegevens verzameld en bewerkt door:
Peter Smit te Alkmaar (herziene versie – 2018).