Een plek met hoge ouderdom

Het kerkhof op de hoek van de Noorderboekertweg en de Oudijk in Westwoud staat bekend als het Heidens Kerkhof omdat op deze plaats tot 1876 de oudste kerk van Westwoud heeft gestaan. Deze kerk noemde men het Heidens Kerkje.


Het hek dat toegang geeft tot de algemene begraafplaats Westwoud 't Laantje, in de volksmond beter bekend als het Heidensche Veldje of het Heidens Kerkhof. (Foto TM)

Het oude kerkgebouw staat afgebeeld op diverse prenten uit de 18de eeuw. Ook is het bekend dat de kerk voor een groot gedeelte van zogenoemde tufsteen was gebouwd. Restanten daarvan worden nog regelmatig gevonden bij het delven van een graf op het kerkhof, dat wordt beheerd door de Hervormde Kerkgemeente van Westwoud.
De fundering, ook van tufsteen, ligt er nog grotendeels, vlak onder het maaiveld. Twee tufstenen uit de fundering zijn naar Rome gegaan en daar te vinden in de Kerk der Friezen, waar een ‘geloofsmuur’ is opgetrokken uit middeleeuwse bouwstenen, afkomstig uit kloosters en kerken in Nederland en Duitsland.

Monument in de vorm van een grafsteen op het Heidens Kerkhof ter herinnering aan de arts Samuel Wytema die in de nacht van 1 op 2 juni 1941 op lafhartige wijze in zijn woning werd neergeschoten. Zijn weduwe is in 1980 bijgezet. (Foto TM)

Sinds het einde van de 19de eeuw staat de huidige hervormde kerk van Westwoud enige honderden meters verderop aan de Dr. Nuijensstraat. Aan die straat bevindt zich meer oostwaarts ook de katholieke Sint Martinuskerk uit 1851.

Tufsteen

Dat er resten tufsteen zitten in de bodem van het kerkhof, duidt op een hoge ouderdom van het vroegere kerkje, waarschijnlijk gaat die terug tot de 12de of de 13de eeuw. Het verhaal gaat dat op die plaats oorspronkelijk een heidense tempel heeft gestaan, die door missionaris Willibrord omstreeks het jaar 700 werd omgebouwd tot een kerk. Dat is leuk bedacht, maar het kan niet kloppen want in de tijd van Willibrord werd er alleen met hout gebouwd. De oudste tufsteen dateert pas van rond 1100.
Misschien hebben deze verhalen te maken met de vreemde steen die ooit boven de deur van de kerk zat en waarin de cijfers ‘333’ waren gebeiteld. Volgens een rijksonderzoek in 1875, vlak voor de sloop van de kerk, ging het echter om 1333 ‘daar de 1 door den tijd is weggevaagd’.
Het oude kerkje was voor de Reformatie gewijd aan de heilige Maarten en behoorde toe aan de Sint Maartenskerk van Utrecht. In 1773 kreeg Westwoud weer een Martinuskerk, maar dat was wellicht niet meer dan een rooms preekhuis. Al in 1851 moest het wijken voor de huidige katholieke kerk, die op bijna dezelfde plek is gebouwd.

Heidenen in Westwoud

De namen Heidens Kerkje en Heidens Kerkhof worden op verschillende manieren uitgelegd. Het volgende verhaal waart al bijna tweehonderd jaar rond in Westwoud.

In de zeer strenge winter van 1725/26 trok een haveloze troep zigeuners (heidenen) door West-Friesland. Op een ijzig koude dag naderden ze Westwoud. Ethusca, de dochter van de hoofdman Yula Macossa, was in verwachting en het kindje kon ieder moment geboren worden.
Dirk Fokkesz, de grootste boer van Westwoud en tevens president-diaken, woonde naast de kerk. Macossa waagde het om aan Fokkesz te vragen of Ethusca in de schuur mocht slapen vanwege haar omstandigheden. De boer was bang, hij bedreigde de hoofdman met de dood en joeg hem het erf af. Trijn Teunisz, de meid, hoorde dit met afgrijzen aan en bedacht een oplossing. Zij pakte de sleutels van de kerk, die bij Fokkesz bewaard werden, en ontsloot, na overleg met de predikant, de kerkdeur voor de groep heidenen.
Die nacht werd een kleine Magyaar geboren. De volgende ochtend brachten sommige Westwouders voedsel en kleding naar de kerk. Daar zagen ze dat de zigeuners door de kerk dansten van vreugde om het nieuwe leven.
Maar al gauw trok de groep heidenen weer verder. Sinds die tijd heette de kerk van Westwoud het Heidens Kerkje. Het werd afgebroken, maar het kerkhof heeft de naam ‘heidens’ nog altijd bewaard.

(Uit: Vrije Westfriezen deel I, door C. Sluys Gz. (1938).)

Stede Westwoude

Staande bij die Martinuskerk krijg je niet het idee, dat je je in één van de oudste plaatsen in de Streek bevindt, want de neoclassicistische kerk is net 160 jaar oud en de meeste van de huizen van het dorp halen die leeftijd niet. Toch had Westwoud, net als een groot aantal andere West-Friese dorpen, al sinds 1414 stederechten, samen met Westerblokker, Oosterblokker en Binnenwijzend. De stede Westwoud heeft tot 1811 bestaan.
Westwoud ligt ook midden in een oud verkavelingsblok tussen de Kromme Leek en de oude Binnen Wijzend. In de 13de eeuw, toen er veel wateroverlast was, zijn nogal wat dorpen verhuisd naar hogere delen in het land, meestal naar plaatsen waar een dijk was aangelegd.
Westwoud is daarop de uitzondering. Toch leed ook Westwoud onder wateroverlast en er werden diverse dijken aangelegd die het water moesten weren. Zoals de Oude Dijk – nu Oudijk, of Ouwedik voor de West-Friezen – die eindigt bij het Heidens Kerkhof. Ten oosten van Oudijk loopt de Oude Dijk nog wel kilometers door als sloot.
Ten noorden van de Oude Dijk bevindt zich ook een Nieuwe Dijk en een Nieuwe Dijksloot. Die ligt precies in het verlengde van de Zwaagdijk. De gedachte dringt zich op dat de Zwaagdijk de Nieuwe Dijk is. De Oudijk zou dus van vóór 1300 dateren.