Eeuwenoude overhaal nu beschermd monument
Van de vele overhalen of overtomen, die vroeger in gebruik waren in West-Friesland, is weinig overgebleven. We moeten het doen met oude afbeeldingen of met plaatsaanduidingen, die er aan herinneren dat op die plek ooit vaartuigen werden overgezet. Alle oude overhalen zijn verdwenen, op één na. Dat is Het Radje aan de Westerbuurt in Venhuizen. Deze dateert oorspronkelijk uit de 18de eeuw, is geheel gerestaureerd en staat op de monumentenlijst.
Het Radje over de Westerbuurt in Venhuizen in 2010. Vroeger stond deze overhaal ongeveer tweehonderd meter meer naar het oosten. In de jaren zestig van de vorige eeuw kreeg Het Radje zijn huidige plek. (Foto TM)
Het grondgebied van de polder Drieban komt vrijwel overeen met het grondgebied van de vroegere bannen Venhuizen, Hem en Wijdenes. Evenals elders in West-Friesland werd hier gebruik gemaakt van overhalen of overtomen om vaartuigen over wegen en dijken te trekken.
Oude akte
Al in een akte uit 1540 werd gesproken over een overtoom in Wijdenes. In deze oude akte legden de besturen van de stede Hem en Venhuizen en de stede Wijdenes en Oosterleek afspraken vast over het onderhoud van deze overhaal. En er waren in dit gebied meer overhalen. Op 19de-eeuwse kaarten staan er al drie in de Drieban.
De meest noordelijke overtoom was op de Wijzend, een oude kade tussen Grootebroek en Venhuizen. Deze overhaal raakte kennelijk later in het ongerede, want in 1912 besloten de hoofdingelanden van de Banne Venhuizen een nieuwe overhaal te maken op de Wijzend, om zo vanuit de Houterpolder naar Het Grootslag te kunnen varen. In 1931 werd deze overhaal voorzien van een elektromotor. Op de Wijzend ligt nu de provinciale weg N506 en het overtoompje op deze historische kade is verdwenen.
Ook aan de oostkant van het dorp Hem lag vroeger een overhaal en op oude kaarten is nog een derde overhaal te zien: Het Radje aan de Westerbuurt in Venhuizen en die bestaat nog steeds. Deze overhaal dateert uit de 18de eeuw. Oorspronkelijk heeft de overhaal tweehonderd meter meer naar het oosten gestaan maar omstreeks 1960 verhuisde hij naar zijn huidige plek.
De Westerbuurt met op de voorgrond Het Radje. De overhaal staat hier nog op de oorspronkelijke plaats.
Nieuwe overhalen
De historische overtomen zijn op één na verdwenen. Daarnaast is in Broekerhaven de elektrische scheepslift uit 1923 behouden gebleven. In de huidige tijd is het de recreatiebehoefte die voor nieuwe overhalen zorgt. Dan hebben we het niet over kano-oversteekplaatsen, maar echte overzetplaatsen voor vaartuigen. Voorbeelden van deze moderne overhalen zijn te vinden in Broek op Langedijk en De Goorn.
Zo beschikt de nieuwbouwwijk Mayersloot-West in Broek op Langedijk al enige jaren over een overhaal, die twee verschillende waterhoogten overbrugt waardoor de bewoners van de wijk hun vaargebied kunnen uitbreiden. Het handmatig lieren van de boten bleek nogal zwaar te zijn, daarom is besloten in 2010 over te gaan op een lier met elektromotoraandrijving.
Ook de bewoners van de nieuwe waterrijke wijk De Burghtlanden in De Goorn kunnen sinds mei 2008 van een moderne overhaal gebruik maken. Het waterpeil in hun uitbreidingsplan ligt lager dan dat van de nabij gelegen grote vaarroute door Koggeland. De overhaal maakt het mogelijk hun boten over te zetten naar die vaarroute.
Houten rollen
Met deze overhaal trok men de vaartuigen over de Westerbuurt. Hier is goed te zien hoe dat werkte. Met behulp van een windas en een kabel werd de schuit op houten rollen over de weg ‘gehaald’. Degene die een schuitje wilde overzetten, moest zelf de windassen bedienen.
De Banne Venhuizen, de eigenaar van Het Radje, werd in 1949 opgeheven en ging op in de polder Drieban. Het Radje ging daarmee ook over naar de Drieban, samen met de bijbehorende attributen, waaronder een kruiwagen, een staalkabel, drie rollen en een waarschuwingsbord voor het verkeer met een rode vlag. De naburige polder Het Grootslag zou een vierde gedeelte gaan bijdragen in de exploitatiekosten.
De polder Drieban onderging in de jaren zestig van de vorige eeuw een ruilverkaveling en het gebied veranderde van vaarpolder in een rijpolder. Sindsdien is Het Radje buiten gebruik en staat hier nog slechts mooi te zijn als een herinnering aan een voorbij verleden.
In de nieuwe woonwijk De Burghtlanden in de Goorn is in mei 2008 voor de bewoners een fraaie overtoom aangelegd. (Foto TM)
